Türkiye’de Bilim Gazeteciliği’ni nükleer enerji kapsamında araştıran ilk doktora tezini yazmış olmanın şahsıma yüklediği sorumluluk duygusuyla, Türk dünyasında...
Türkiye’de Bilim Gazeteciliği’ni nükleer enerji kapsamında araştıran ilk doktora tezini yazmış olmanın şahsıma yüklediği sorumluluk duygusuyla, Türk dünyasında bilim gazeteciliğinin küresel iletişim ağlarının yayılmasına yönelik bir durum değerlendirmesini paylaşmak istiyorum.
Bilim gazeteciliği, bilimsel bilgileri halka bildirme ve iletme pratiğinin geliştirildiği özel bir gazetecilik biçimidir. Birincil amacı, bilimsel gelişmeler, keşifler ve sorunlar hakkında doğru, güvenilir ve güncel bilgiler sağlayarak kamuoyunu bilgilendirmek ve bilimsel bilginin daha geniş bir kitle için erişilebilir ve anlaşılır olmasını sağlamaktır. Çeşitli bilimsel konulara has karmaşık kavramları, bilimsel ilerlemeleri ve araştırma bulgularını haber metnine veya multimedya içeriğine çevirerek halka anlatır. Bilim gazeteciliği, bilim camiası ile halk arasında iletişimi ve anlayışı kolaylaştıran bir aracıdır. Teknik jargonu ve araştırma bulgularını genel izleyicinin anlayabileceği bir dile çevirir, özel terimlerle iletişim kuran bilim adamları ile bilimsel uzmanlığa sahip olmayanlar arasındaki bilgi uçurumunu kapatır. Çetrefilli bilimsel kavramları ilgi çekici bir şekilde açıklayarak bilimsel okuryazarlığı kolaylaştırır. Bilimsel bilgileri nesnel ve kanıta dayalı bir şekilde sunarak halkın anlayışını ve eleştirel düşünmeyi teşvik eder. Bilim gazeteciliği, doğal dünya hakkında merak uyandırma gücüne sahiptir ve onun eğitici özelliği bilimsel araştırmanın güzelliğini ve keşfin heyecanını sergiler. Bilimsel atılımların ardındaki insani hikâyeleri vurgulayarak halkın bilime ilgisini cezbeder ve bilimsel araştırmanın önemini ve alaka düzeyini ve bunun toplum üzerindeki etkisini anlamaya yardımcı olur. Bilimsel kavramların bireyler ve toplum üzerindeki etkilerinin daha iyi anlaşılmasını sağlar, halkı motive eder, eğitir ve ilham verir. Halkı bilim dünyasına dâhil ederek, aktif katılımını ve günlük yaşamda bilinçli karar vermesini destekler. Bilim gazeteciliği, bilimsel çabalarda şeffaflık sağlamak ve bilimi hesap verebilir tutmak amacıyla, bilimsel araştırmaları, bilim politikalarını ve uygulamalarını araştıran bir bekçi köpeği rolü de oynar. Basın ve haber medyası dördüncü güç denen zımni yeteneği ile devlet erklerini çerçevelerken, bilim haberciliği de bilimi denetleyen beşinci güç gibidir. Bilimsel iddiaların değerlendirilmesini, bilimsel yöntemin anlaşılmasını ve farklı bakış açılarının keşfedilmesini ister. Dengeli raporlama ve analizlerle bilim camiası içindeki potansiyel tartışmaları, bilimin teknolojiye dönüşmesi sürecindeki çıkar çatışmalarını ve etik kaygıları vurgular. Bilim gazeteciliği pratiğinde doğruluk ve bütünlük, gerçekleri kontrol etmek ve etik yönergeler çok önemlidir. Siyasilerin bilimsel kanıtlara dayalı bilim politikaları geliştirmesi sürecinde kamuoyunda algı oluşturmada kritik bir rol oynar. Bilim haberciliği, biyoloji, kimya, fizik, çevre bilimi, sağlık, teknoloji ve daha fazlasını içeren çok disiplinli bir alandır. Bilim muhabirleri, çok çeşitli konuları kapsayan bilimsel ilerlemeler, keşifler ve sorunlar hakkında doğru ve güvenilir bilgiler yaymak için bilimsel çalışmalardan, araştırmacılarla yapılan görüşmelerden ve bilimsel konferanslar ve etkinliklerden bilgi toplarlar. Bilim gazetecileri ve bilim yazarları, bilimsel haberlerin ve keşiflerin halka duyurulması ve iletilmesi sürecinde araştırma yapar, uzmanlarla görüşür ve karmaşık bilimsel kavramları erişilebilir dile çeviren makaleler yazar veya içerik üretirler. Okuyucuların ilgisini çekmek için hikâye anlatma teknikleri, röportajlar ve görsel yardımcılar kullanırlar. Onlar, bilim insanları ve uzmanlarla ilişki kurmanın önemini kavrarlar, araştırmacılara başvurarak en son bilimsel gelişmeler hakkında iç görü kazanırlar, taze haberleri, özel makaleleri ve bilimsel çalışmaları analiz edebilirler. Bilim muhabirleri ve bilim insanları arasındaki doğrudan ilişki, doğru habercilik sağlamanın yanı sıra gazetecilerin karmaşık bilimsel konuların kapsamlı analizini yapmasına olanak tanır. TÜRKİYE’DE BİLİM GAZETECİLİĞİNİN KURUMSAL GELİŞİMİ Kurumsallaşma, bilim gazeteciliğinin henüz olgunlaştığı ülkelerde çok önemlidir. Bilim gazeteciliğine adanmış sağlam kurumlar oluşturmak, habercilikte profesyonellik, kalite ve etik standartlar geliştirmek, sorumlu habercilik ve bilimsel dürüstlük, yeni nesil bilim muhabirlerine fırsatlar sunmak demektir. Türkiye’de Bilim gazeteciliği, tarihsel gelişiminde birkaç on yıl öncesine dayanan önemli ilerlemeler kaydetmiştir. İnternet öncesi bilim haberleri, bilimsel topluluklarla sınırlı akademik çevirilerden ibaretti. Kitle iletişim araçlarının gelişmesiyle birlikte halkın bilime olan ilgisinin artması bilim gazeteciliğinin özel bir alan olarak ortaya çıkmasına neden oldu. Bilime adanmış bilim dergileri, gazeteler ve radyo ve televizyon programları, bilimsel bilgiye yönelik artan talebi karşılayarak çoğalmaya başladı. Gazeteler, dergiler, geleneksel medya kuruluşları, bilim haberleri köşeleri açtılar. Bilim odaklı web siteleri, bloglar ve podcast’ler gibi dijital platformların popülerlik kazanması bilim iletişiminde yeni yollar açtı. Sosyal medya platformları bilim muhabirlerinin izleyicilerle doğrudan etkileşim kurmasına ve etkileşimli tartışmalar yapmasına olanak sağladı. Türkiye’de bilim iletişiminin kalitesini yükseltmede kaynaklar sunan ve bilim haberciliğine odaklanarak alana katkı sağlayan birçok kurum ve kuruluş vardır. Bu kurumlar işbirliği ile bilim muhabirlerinin becerilerini geliştirir, sorumlu bilim gazeteciliğini, araştırma ve yayınları ve bilimsel okuryazarlığı destekler, eğitim programları ve platformlarla bilimsel bilginin halka iletilmesini teşvik eder. Türkiye’de bilim haberciliğinin gelişiminde hayati rol oynayan kilit paydaşlar artmaktadır. Türkiye’de bilimle ilgili bölümleri olan veya bilimsel haberleri yayınlamak için bilim muhabirleri istihdam eden medya kurumları, CNN Türk, NTV ve TRT gibi televizyon kanalları, Hürriyet, Milliyet, Sabah, Cumhuriyet gibi gazeteler, dergiler, ve Habertürk, T24, Gazete Duvar gibi online haber portalları, web siteleri; bilimsel araştırmalar, keşifler ve bilimle ilgili konuların derinlemesine yer aldığı birçok bilim dergileri vardır. Örneğin aylık, çeşitli bilimsel konuları ve gelişmeleri kapsayan ve özel bir bilim muhabirleri ekibi olan Bilim ve Teknik, Popular Science Turkey, Focus Turkey, National Geographic Turkey, Science Portal (Bilimfili), Evrim Ağacı, Bilim ve Gelecek, Cumhuriyet Bilim ve Teknoloji, Bianet dergileri. TRT (Türkiye Radyo ve Televizyon Kurumu) gibi ulusal yayın kuruluşları, televizyon ve radyo kanalları aracılığıyla bilim programları yaparlar; genellikle bilim belgeselleri, eğitim programları ve bilim insanlarıyla röportajlar sunarlar. Bilim iletişimi platformları, Bilim gazeteciliği girişimlerini, bilim katılımını ve kamuoyuna erişimi teşvik ederek alana katkıda bulunur. Devlet tarafından finanse edilen Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu (TÜBİTAK) ve kâr amacı gütmeyen bağımsız bir bilim kurumu olan Türkiye Bilimler Akademisi (TÜBA) örnektir. Bilim iletişime adanmış bazı dernekler ve ağlar, alanın gelişmesine ve profesyonelleşmesine katkıda bulunur. Türkiye Bilişim Derneği (TBD), Bilim, Düşünce ve Strateji Derneği (BİLDER), Bilişim Teknolojileri ve Bilişimciler Derneği (BTDER) gibi kurumlar bilim muhabirlerini bir araya getiren, eğitim fırsatları sağlayan ve Türkiye’de bilim gazeteciliğinin ilerlemesini sağlayan kurumlardır. Bilim haber ajansları arasında Bilim ve Sağlık Haber Ajansı (BSHA) bir basın yayın organı ya da haber yayıncısı değil bir koordinasyon görevi üstlenen ilk Türk Ar-Ge şirketidir. Anadolu Ajansı (AA), Türkiye Uzay Ajansı (TUA) Türkiye’de küresel düzeyde faal bilim gazetecileri kurumu henüz yoktur. İstanbul Teknik Üniversitesi, Bilim İletişim Günleri etkinliklerinde bilim muhabirlerini, araştırmacıları ve bilim iletişimcilerini buluşturdu. 2007’de Akademi dünyası gazeteciliği bilim iletişimi üzerinden ele aldı. Ankara Üniversitesi 2013’de bilim haberciliği üzerine bir araştırma projesi geliştirdi. Lakin günümüz Türkiye’sinde akademik araştırmanın kopyala yapıştır kültürüyle birlikte anılması, fırsatçılık, nepotizm ve siyasi önyargılarla kadro oluşturulması, liyakati mevzuatla bastıran yasal ama etik dışı uygulamaların gölgesinde alanın gelişmesi tartışmalıdır. TÜRK DİLİ KONUŞAN ÜLKELERDE BİLİM GAZETECİLİĞİNİN ÖNEMİ VE ZORLUKLARI Bilim gazeteciliği, kültürel geçmişleri ve dilleri nedeniyle Türkçe konuşan ülkeler için ayrı bir önem taşımaktadır. Bilgiyi yerel dillerde yaymak bilimsel okuryazarlığı teşvik eder. Bilim dilin engellerini aşmak için bir araç görevi görür. Bilim gazeteciliği, yerel bilimsel araştırmalara ve keşiflere ilişkin iç görüler sunarak bilimsel merak uyandırır, bu yüzden kültürler arası işbirliğini teşvik eder ve Türkçe konuşan topluluklarda yeniliği teşvik eder. Bilgi çağında, bilimsel gelişmelerin yönlendirdiği ve karmaşık sorunları olan bir dünyada gezinirken, Türk dünyasında da bilim gazeteciliği giderek önem kazanmaktadır, lakin bu hayati rolü yerine getirmesini engelleyen çeşitli zorluklarla karşı karşıyadır. En büyük zorluklardan biri, medya kuruluşları tarafından bilimsel raporlamaya tahsis edilen sınırlı kaynaklardır. Kısıtlı özel kaynaklar, yetersiz finansman ve uzman bilim gazetecilerinin eksikliği, bilim kapsamının kalitesini ve derinliğini engellemektedir. Bütçe ve personel kısıtlaması bilim muhabirlerinin derin araştırmalar yapmasını, bilgileri doğrulamasını ve karmaşık bilimsel kavramları etkili bir şekilde iletmesini zorlaştırır. Bilim muhabirlerinin becerilerini geliştirmek için mesleki gelişim programları, çalıştay ve eğitim fırsatları sunulmalı, onların bilimsel kavramları etkin iletmelerine ve karmaşık bilimsel araştırmalarda gezinmelerine olanak sağlamalıdır. Diğer bir zorluk, halk arasında bilim eğitimi eksikliği ve bilimsel okuryazarlığın düşük olmasıdır. Bilimsel konular doğası gereği karmaşık ve tekniktir. Bilim adamları ile halk arasında köprü kurabilen yetenekli bilim gazetecileri gerekir. Bilim cehaleti, bilim muhabirlerinin bilimsel bilgileri erişilebilir ve daha geniş bir kitleye ilgi çekici bir şekilde iletmelerini zorlaştırmaktadır. Dahası, bilim gazeteciliği genellikle bilimsel bulguların yanlış anlaşılması veya yanlış yorumlanması sorunuyla uğraşır. Dikkatlerin genellikle sansasyonel ve popüler konulara çekildiği bir medya ortamında, bilim gazeteciliği gerekli desteği ve hak ettiği takdiri göremez. Haberciliğin hızlı tempolu doğası gereği, genellikle derinlemesine bilimsel analiz yerine son dakika haberlerine öncelik veren bir haber ortamında, karmaşık bilimsel çalışmaların aşırı basitleştirilmiş veya popüler biçimde raporlanması bilimsel gerçeklerin yanlış beyanına yol açar. Bu zorluk, çekici manşet yapma baskısıyla daha da artar. Popüler bilim, halkı cezbederek bilgilendirirken halkın bilime katılımı için önemli olsa da çeşitli zorluklar ve tehlikelere gebedir. Bu riskler, karmaşık bilimsel kavramları çarpıtan aşırı basitleştirme; dikkat çekmek uğruna abartılı, yanlış veya yanıltıcı bilgilere yol açan sansasyonalizm; seçici raporlama sonucunda heyecan verici kısmi bulgulara yönelme; kapsamlı bir anlayışı engelleyen bağlam eksikliği; sınırlı uzmanlıktan kaynaklanan yanlış yorumlama ve yanlış beyan sonucunda bilimsel konuların yanlış veya yüzeysel bir şekilde anlaşılması; çıkar çatışmaları, nesnellikten ödün vermek; ve özellikle dijital çağda yanlış bilginin yayılması potansiyeli yer alır. Bu tuzaklardan kaçmak ve bilimsel bilginin bütünlüğünü korumak için popüler bilime dikkatle yaklaşmak ve doğruluk, netlik ve sorumlu iletişim sağlamak çok önemlidir. Popüler bilim yayan medya kuruluşlarının ve gazetecilerin, bilimsel bilgilerin sorumlu ve güvenilir bir şekilde iletilmesini sağlamak için doğruluğa, şeffaflığa ve sorumlu haberciliğe öncelik vermesi önemlidir. Popüler bilim içeriğinin, doğru bilgilendirici, güvenilir ve kamu yararına hizmet etme amaçlarına ulaşması, ancak açık iletişim, güvenilir kaynaklara yönelmek, uygun bağlama oturtmak, gerçekleri kontrol etmek ve eleştirel düşünceyi güçlendirmek sayesinde olabilir. Bilim muhabirleri, daha geniş bir kitleye ulaşmak için dijital platformları, sosyal medyayı ve podcast’leri giderek daha fazla kullanmaktadır. Online platformlar, bilim iletişimi için etkileşimli bir alan sağlar, bu yüzden bilim adamları, gazeteciler ve halk arasındaki etkileşim ve diyaloğa ivme verir. Gazeteciler, bilim haberlerini yayınlamadan önce bilgileri ve kaynakları doğrulamak, kanıta dayalı raporlamak zorundadır. Türk dünyasında bilimhaberciliğinin merkezinde sorumlu habercilik karşısında yanlış bilgilendirme ve sahte bilim durur. Türkçe konuşan ülkelerde bilim gazeteciliği küresel ağlara bağlanarak kurumsallaşırsa, gazetecilikte dürüstlük standartlarını koruma ve halkın bilimsel bilgilere olan güvenine katkıda bulunma kalitesi artar. Türkiye’de bilim gazeteciliğinin daha fazla desteklenmesine ve tanınmasına ihtiyaç vardır. Bilim haberciliğine fon tahsis edilmeli, halkın bilimsel okuryazarlığı artırılmalı ve bilim camiası ile gazeteciler arasındaki kurumsal işbirlikleri geliştirilmelidir. Bu kurumsal işbirliği, popüler bilimin doğru bilim haberciliği nezdinde derinliğini artırmak için de gereklidir, zira uzmanlara, bilimsel yayınlara, dergilere ve araştırma kurumlarına erişim önemlidir. Bilim gazeteciliğinin kurumsal erkleri arasında Türk dilinde ortak bilimsel sadeleştirme çalışmaları yer almalıdır. Bu zorlukları ele alarak Türk dünyasında bilim gazeteciliğinin gelişmesine elverişli bir ortam yaratmak, halkı doğru bilimsel bilgilerle güçlendirmek, eleştirel düşünmeyi yüreklendirmek, bilim ve teknolojinin sunduğu güçlükler ve fırsatlar hakkında toplumu iyi bilgilendirmek ve kanıta dayalı bilim politikaları geliştirilmesinde halkı paydaşlar arasına katmak kurumsal görevlerdir. Bilim gazeteciliğine yatırım yapmak, halkın anlayışına, bilimsel okuryazarlığa ve kanıta dayalı karar vermeye yapılan bir yatırımdır.SONUÇ:
Türkiye’de bilim gazeteciliği, halkın bilim anlayışının ve bilimsel okuryazarlığın geliştirilmesinde, etik ve sorumlu haberciliğin teşvik edilmesinde, bilim insanları ile halk arasındaki bilgi açığının kapatılmasında bir katalizör görevi görerek önemli bir büyümeye tanık oldu. Bilgi çağında bilim gazetecileri bilimi denetleyen beşinci güç olmak durumundadır. Bilim gazeteciliği, fikri temelde bilimi gözetleme ve kurumları sorumlu tutma bilinciyle bilimsel konularda iyi bilgilendirilmiş bir toplumu besler. Bilim gazeteciliği, bilim okuryazarlığı olan bir bilgi toplumunun hayati bir bileşeni olarak bilim politikaları kararları üzerindeki halkın etkisini artırmada çağdaş bir öneme sahiptir. Bilim politikaları oluşturma ve kanıta dayalı karar alma sürecinde siyasileri halkla bütünleşerek bilgilendirmek bilimin ilerlemesini daha etkin kılacaktır. Doğruluk, bütünlük ve sorumlu haberciliğin vurgulanması bilim haberciliğinin rolünü güçlendirecek ve sonuçta bilimsel gelişmeleri takdir eden ve bunlardan yararlanan bilgi çağında donatılmış bir toplumu teşvik edecektir. Türkiye bilim gazeteciliğinin bugünkü yapısını aşarak sürdürülebilir, güvenilir kaynaklardan oluşan, güçlü küresel kurumsal ağlar geliştirmekle bilim gazeteciliğinin kalitesini ve derinliğini etkileyebilir. Bilim haberciliğinin küresel boyuta taşınması, uluslararası işbirliklerine yeni perspektiflerle yaklaşmak, Türkiye’nin, küresel sahnedeki konumunu daha da güçlendirmek için bazı yeni adımlar atmak anlamına gelebilir. Türk bilim gazetecileri ile uluslar arası meslektaşları arasındaki işbirliklerinin geliştirilmesi, bilgi alışverişinde en iyi uygulamaların ortaya çıkmasını kolaylaştırabilir. Bilim haberciliğiyle ilgili araştırma ve geliştirmeye yatırım yapmak, yenilikçi yaklaşımlara ve metodolojilere yol açabilir. Araştırmacı bilim gazeteciliği projelerini desteklemek, kritik bilimsel konuları ortaya çıkarabilir ve kanıta dayalı karar vermede katkı sağlayabilir. Küresel medya kuruluşları ve bilimsel kurumlar arasında daha güçlü ilişkiler kurmak, uzmanlara erişimi kolaylaştırmak ve doğru bilim haberciliğini teşviketmek açısından yardımcı olabilir. Bilimsel işbirliğini teşvik etmek için küresel camiada çok daha önceden kurumsallaşmış olan uluslararası uzman kurumlarla, bilim insanlarıyla ve diğer ülkelerdeki gazetecilerle işbirliklerinin geliştirilmesi daha doğru ve etkili bir bilim haberciliğine yol açabilir. Türkiye, çığır açan araştırmaları ve yenilikçi projeleri ile canlı bir bilim camiasına sahiptir. Zorluklara rağmen, bilim muhabirleri engelleri aşmak için aktif olarak çalışmakta, dijital platformları kullanmakta ve doğru ve ilgi çekici bilimsel haberler sağlarken yanlış bilgilerle mücadele etmekte, toplumsal sorunları ele alarak bilimsel merak uyandırmakta ve bilim insanlarıyla işbirliği yapmaktadır. Türk bilim camiasının çeşitli alanlara katkılarına ışık tutmak, yerel bilimsel başarıları ön plana çıkarmak genç araştırmacılara ve halka ilham vermektedir. Türkçe konuşan ülkelerde bilimin rolü, bilim ve toplum arasındaki uçurumu kapatmada kurumsallığın sağladığı önem vurgulanmalıdır. Türkiye’de bilim gazeteciliğinin kurumsal ağlarını küreselleştirmek ve bilimsel gerçekliği bilgi toplumunda çözmek için Türk dilinde ortak sadeleştirme çabalarının Türk Devletlerine yansıtılması, Türkiye’nin küresel bilimsel itibarı açısından önem kazanmaktadır. DR. GÜLSEN SARAY KİMDİR? Bilimsel Bilim Gazetecisi, Bilim İletişimcisi, Siyaset Bilimci ve Bilim insanı. Hem mühendislik hem de sosyal bilimler alanına doğrudan akademik katkısı vardır. GAZİ Üniversitesi İletişim Fakültesi’nde, Türkiye’de Bilim Gazeteciliği üzerine, nükleer enerji kapsamında ilk doktora tezini yazdı. ATILIM Üniversitesi Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi Bölümü’nde yüksek lisans yaptı. Almanya TH-Köln Teknik Üniversitesi’nden inşaat mühendisi diploması aldı. Aynı üniversitede asistan oldu. Almanya Bochum Üniversitesi’nde ihtisas yaptı. Köln DİTİB’de işçi çocuklarının AB uyumu kapsamında dersler verdi. Çeşitli Türk ve Alman şirketlerinde uluslararası projelerde inşaat mühendisi olarak çalıştı. ABD-Massachusetts Institute of Technology, KNIGHT Bilim Gazeteciliği Seminerlerine katıldı. WFSJ (Dünya Bilim Habercileri Federasyonu) kurumunun ilk Türk üyesidir; günümüzde bilim gazeteciliği faaliyetlerini sürdürmektedir. https://wfsj.org/news/meet-the-members-gulsen-saray/
