OHAL’in doğal afet sırasındaki işlevi nedir?

Türkiye'de meydana gelen depremler sebebiyle, 10 ilde 3 aylık Olağanüstü Hal (OHAL) ilan edildiği açıklandı. Bu durumda doğal afet sırasında OHAL süreci nasıl işleyecek? Mayıs ayında yapılacak olan seçimler OHAL’den etkilenecek mi?

DİCLE KAVAK EKMEKCİ/ANKARA - Kahramanmaraş merkezli 7,7 ve 7,6 büyüklüğündeki depremler sonucunda Kahramanmaraş, Kilis, Diyarbakır, Adana, Osmaniye, Gaziantep, Şanlıurfa, Adıyaman, Malatya ve Hatay'da büyük yıkım meydana geldi. Olağanüstü bir yönetim düzeninin gerekli olduğu doğal afet, tehlikeli salgın hastalık, ekonomik bunalım, kamu düzeni tehlike altına sokan yaygın şiddet vakaları gibi durumlarda ilan edilen Olağanüstü Hal (OHAL), Cumhurbaşkanı Kararı ile Meclis Başkanlığına sunuldu. Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan'ın imzasıyla sunulan kararda, Anayasa'nın 119. maddesi ile Olağanüstü Hal Kanunu kapsamında depremin meydana geldiği 10 ilde üç ay süreyle OHAL ilan edildiği bildirildi. Deprem felaketi esnasında OHAL süreci nasıl işleyecek? OHAL kanunu doğrultusunda kamu kurum ve kuruluşlarının yanı sıra özel ve tüzel kişiler de arazi arsa bina araç gereç yiyecek, ilaç ve tıbbi malzeme gibi kendilerinden talep edilen her türlü malzemeyi verme yükümlülüğündedir. OHAL ilan edilen bölgelerin valileri çevre illerden ve ordudan yardım isteme yetkisine sahiptir. OHAL Kanunu gereğince OHAL Koordinasyon Kurulu toplanır. Bu kurul, farklı bölgelerdeki yardımların düzenlenmesi ve arama kurtarma çalışmalarının koordinasyonunun sağlanmasından sorumlu olur. 18-60 yaşları arasındaki tüm vatandaşlar OHAL sebebiyle kendilerine verilecek işleri yapmakla yükümlüdür. OHAL bölgesine giriş çıkışlar sınırlandırılabilir, belirli yerleşim yerleri boşaltılabilir. OHAL'de Cumhurbaşkanı, olağanüstü halin gerekli kıldığı konularda Cumhurbaşkanlığı kararnamesi çıkarabilir. Kanun hükmündeki bu kararnameler, Resmi Gazetede yayımlanır, aynı gün Meclis onayına sunulur. Bu doğrultuda, deprem nedeniyle ilan edilen OHAL kapsamında depremin etkisinin en aza indirilmesi için destek paketleri devreye girecek, depremzedelerin barınma ihtiyacı giderilecek. Spor salonları konaklama alanları gibi tesisler depremzedelere tahsis edilecek. Eğitim kurumlarına bağlı yurtlar, depremzedeler için kullanılacak. Depremden etkilenen kişilere devlet hastaneleri gibi özel hastanelerde de ücretsiz sağlık hizmeti verilecek. Bölgedeki askeri birlikler yardımlarda görevlendirilecek. Hasar tespiti için diğer illerden teknik heyetler görevlendirilecek. Tüm harcamalar öncelikle kamu kaynakları ve yardımlardan sağlanacak. Temel gıda maddelerinin bölge dışına çıkarılması engellenecek. Bölgedeki her bir aile için psikologlar görevlendirilecek. OHAL bölgesine giriş ve çıkışlar kısıtlanacak. Belirli bölgelere yerleşimler yasaklanacak. OHAL seçim sürecine etki edecek mi? Seçimler ertelenebilir mi? Cumhurbaşkanlığı Hükümet Modeli sistemi kapsamında olağanüstü hal rejiminde de yürütmenin düzenleyici işlemi olan ve Cumhurbaşkanı başkanlığında toplanan Bakanlar Kurulu’nun çıkardığı Kanun Hükmünde Kararnamelerin (KHK) yerini Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi aldı. Olağanüstü hal ilanı işlemini yapmaya sevk eden etkenlerin takdir yetkisi, bu işlemin içeriğini hazırlayan Cumhurbaşkanına ait oldu. 119. Maddeye göre, olağanüstü hal ilanını gerektirecek hallerin ortaya çıkması durumunda Cumhurbaşkanı yurdun tamamında veya bir bölgesinde, süresi altı ayı geçmemek üzere olağanüstü hal ilan edebiliyor. Cumhurbaşkanı başkanlığında toplanan Bakanlar Kurulunca çıkartılan OHAL KHK’lerinin yerini yeni yönetimin ruhuna uygun olarak Cumhurbaşkanlığı Kararnameleri aldığından, OHAL süreci artık Cumhurbaşkanı tarafından tek başına kullanılabilecek bir yetki olup, kanun hükmünde olan bu kararnamelerin çıkarılması için TBMM’den yetki alınmasına gerek kalmadı. Bu nedenle Anayasa gereği 18 Haziran 2023 olarak belirlenen genel seçim tarihinin 14 Mayıs 2023’te gerçekleşecek olması, seçimlerde OHAL durumunun sürece nasıl etki edeceğine dair soru işaretleri yarattı. Türkiye'de daha önce de OHAL koşullarında seçim ve referandum yapılmıştı, 15 Temmuz 2016 darbe girişimi sonrasında 2017 yılında yapılan Anayasa referandumuna OHAL durumunda girilmişti. Deprem felaketi sebebiyle ilan edilen OHAL de, süresi üç ay olduğundan uzatılmadığı takdirde sonlanacak ve şuan için seçim sürecini etkilemeyerek yasal anlamda seçimin önünde bir engel oluşturmayacaktır. Devamla, Anayasanın 78. Maddesinde seçimlerin hangi durumlarda ertelenebileceği açıkça belirtilmiştir. Bu maddeye göre seçimler yalnızca savaş durumunda ertelenebileceğinden, bunun dışındaki durumlar ve OHAL, yasal olarak seçimi erteleme sebebi değildir. OHAL’in seçim sürecine ne gibi etkileri olabilir? Uluslararası hukuk kapsamında OHAL esnasında özgürlükler ve hakların sınırlandırılması ile Türkiye’de OHAL durumu ile gazete, dergi ve broşür ürünlerinin basılmasının yasaklanması, dağıtılması ve toplatılması gibi durumlar olabileceğinden, seçim sürecindeki propaganda faaliyetleri ile parti mitingleri ve toplantıları kapsamında bazı kısıtlamalar yaşanabilir. Daha önce uygulanan OHAL süreci tüm ülkede uygulandığı için OHAL Valisi uygulaması yapılmamıştı, bu defa yalnızca deprem bölgelerine mahsus bölgesel OHAL ilan edildiği için OHAL Kanunu gereği Bölge Valisi belirlenebilir. 10 ilde yaşanan yıkım sonrasında sandıkların nasıl kurulacağı, bölgeye ulaşımın nasıl sağlanacağı ve oy toplama ile oy sayma işleminin nasıl gerçekleşeceği önümüzdeki günlerde Yüksek Seçim Kurulu (YSK) tarafından açıklanabilir. Altyapı çalışmalarının bu kadar kısa sürede tamamlanamayacağı, çadır kentlere yerleşecek insan sayısının azlığı, bölgeye ait birçok vatandaşın başka illere dağılacağı göz önünde bulundurulduğunda, yaşanan bu durumun seçim sürecinden ziyade seçim sonuçları ve seçim sonrasını etkileyeceği görülmektedir. 2018 Genel seçimlerinde deprem felaketinin yaşandığı 10 ilde oy durumu 24 Haziran 2018 Genel Seçim Sonuçlarına göre, Kahramanmaraş’ta Cumhur İttifakı (AK PARTİ+MHP), 74.94% oy oranına, Millet İttifakı (İYİ PARTİ, CHP, SP) 20.87% oy oranına, Kilis’te Cumhur İttifakı 71.31% oy oranına, Millet İttifakı 26.13% oy oranına, Diyarbakır’da Cumhur İttifakı 22.53% oy oranına, Millet İttifakı 6.82%, Diğer partiler 66.16% oy oranına sahip olmuştu. Adana’da Cumhur İttifakı 46.33%, Millet İttifakı 39.41% oy oranına, Adıyaman’da Cumhur İttifakı 64.31%, Millet İttifakı 18.90% oy oranına, Şanlıurfa’da Cumhur İttifakı 62.00%, Millet İttifakı 6.87%, Diğer Partiler 30.72% oy oranına, Osmaniye’de Cumhur İttifakı 68.04%, Millet İttifakı 27.91% oy oranına, Hatay’da Cumhur İttifakı 50.57% oy oranına, Millet İttifakı 38.14% oy oranına sahip olmuştu. Gaziantep’te Cumhur İttifakı 64.17%, Millet İttifakı 22.97% oy oranına, Malatya’da Cumhur İttifakı 70.11%, Millet İttifakı 22.50% oy oranına sahip olmuştu. Deprem felaketinin gerçekleştiği ve OHAL’in ilan edildiği 10 ilden dokuzunca mevcut iktidarın yer aldığı Cumhur İttifakı galip çıkmıştı. 14 Mayıs’ta yapılacak olan seçimlerde, iktidarın bu illerden yüksek oy aldığı göz önünde bulundurulacağından, oy verme süresince seçmen kütüklerinin çevre illere sevk edilmesi, bulundukları geçici ikamette oy kullanma hakkının verilmesi gibi durumlar söz konusu olabilir. Seçmen kütüğüne kayıt yaptırma, seçmen bilgi kağıdının oluşturulması, yeni yerleşim yeri adreslerinin tescil edilmesi gibi YSK kuralları konusunda esnetme yapılıp yapılamayacağı deprem felaketi sürecindeki enkaz çalışmalarının sonlandırılması ve depremzedelerin çadır kentlere, yurtlara ya da yeni illere yerleştirilmesi sonrasında belli olacaktır.