Yusuf Kanlı
Modern demokratik toplumlarda gazetecilerin sorumlulukları çok yönlü ve derindir; okurlara, haber kaynaklarına, gerçekliğe ve kendilerine karşı yükümlülüklerini kapsar. Bu sorumlulukları yerine getirmek yalnızca mesleki bir görev değil, aynı zamanda çoğulcu demokrasiye sahip bir toplumda gazeteciliğin dürüstlüğünü ve güvenilirliğini destekleyen ahlaki bir zorunluluktur.
Medya, yürütme, yasama ve yargı organlarının yanı sıra “dördüncü güç” olarak önemli bir etkiye sahip olup demokrasinin dinamiklerinde önemli bir rol oynamaktadır. Etkisi kamuoyunu bilgilendirmenin ötesine uzanıyor. Medya fikirleri şekillendirir, gücü sorumlu tutar ve demokratik süreçlerin canlılığına katkıda bulunur. Ancak dezenformasyon ve kötü amaçlı bilgilendirmenin yükselişi bu dinamiğe karşı büyük bir zorluk teşkil ediyor.
Dezenformasyon törpüsü
Yanlış veya yanıltıcı bilginin kasıtlı olarak yayılması anlamına gelen dezenformasyon, demokratik söylemin bütünlüğünü tehdit etmektedir. Kamuoyunu manipüle ediyor, kurumlara olan güveni sarsıyor ve gerçeği çarpıtıyor. Öte yandan kötü amaçlı bilgilendirme, özel veri sızıntıları veya intikam pornosu gibi doğru ancak zararlı bilgilerin yayılmasını içerir. Her iki yanlış bilgi türü de medyanın erişimini istismar ediyor ve demokrasi açısından derin sonuçlar doğurabiliyor.
Gazetecilik en azından eski zamanlarda şimdi de varsayımsal olarak muazzam etkiye ve etik ağırlığa sahip bir meslektir. Demokratik bir toplumda etkili yönetim için bilgili vatandaşlık şarttır. Medya, kritik konularda kamusal söylemi ve tartışmayı kolaylaştırarak bilgi için bir kanal görevi görür. Yolsuzluğu, adaletsizlikleri ve yetki suistimallerini açığa çıkararak gücün kontrol edilmesi işlevi görür. Bu gözlemci rolü, demokrasinin işleyişi, hükümette ve diğer kurumlarda şeffaflığın ve hesap verebilirliğin sağlanması açısından temel önemdedir.
Ancak kişilerden ziyade genelde devlet kurumlarının dahli ile mümkün olan dezenformasyon bir yandan siyasi rakiplere, eleştirel medyaya veya sadece karşıtlara yönelik kötü niyetli bilgilerin çoğalmasına, diğer yandan bu çabaya ortak olan geleneksel “merkez medyanın” hem kaynaklarına hem de bizzat kendisine olan güveni yıprattı. Bunun sonucunda bir dönem tek bir gazete 1.5 milyon tiraja sahip iken bugün toplam Türkiye gazete tirajının 1.5 milyon ile 2 milyon arasında olduğu öne sürülmektedir. Dağıtımın da monopolleştiği günümüz Türkiye’sinde sağlıklı toplam gazete tirajından bahsetmek de artık hayal oldu.
Sosyal medya platformlarının yükselişi bilgi paylaşımını demokratikleştirdi ancak aynı zamanda bireylerin mevcut inançlarını güçlendiren önyargılı veya yanlış anlatılara maruz kaldığı yankı odaları ve filtre balonları da yarattı. Bu olgu toplumları kutuplaştırabilir, yapıcı diyaloğu engelleyebilir ve kolektif karar almayı engelleyebilir.
Bu zorlukların üstesinden gelmek için çok yönlü bir yaklaşım gereklidir. Medya okuryazarlığı programları bireyleri bilgiyi eleştirel bir şekilde değerlendirme ve güvenilir kaynakları ayırt etme konusunda güçlendirebilir. İfade özgürlüğünü korurken, çevrimiçi ortamda yanlış bilgilerin yayılmasıyla mücadele etmek için düzenleyici tedbirlere ihtiyaç duyulabilir. Medya kuruluşları, teknoloji şirketleri ve politika yapıcılar arasındaki işbirlikçi çabalar, sorumlu gazeteciliği ve etik bilgilerin yayılmasını teşvik edebilir.
“Halka ve olaylara tercüman”
Gazetecilerin sorumlulukları yalnızca olayları bildirmenin ötesine uzanır. Düzgün yapılması durumunda, mesleki dürüstlüğü korurken, kamuoyuna gerçeği sunmak gibi hassas bir görevle görevlendirilmişlerdir. Gazeteciler, mesleklerini yerine getirirken okurlarına, haber kaynaklarına, gerçeğe ve en önemlisi kendilerine karşı sorumlulukları vardır.
Gazeteci haberin konusu değil, gözlemcisi ve aktaranı olmak zorundadır. Haberin gelişiminde bizzat rol oynaması manipülasyon veya en hafifinden halkla ilişkiler faaliyetine girer ki birincisi mesleki bir ciddi etik ihlali, ikincisi de gazetecilik faaliyeti değildir. Herhangi bir insanın gözleri, elleri ve dudakları kendilerine ait olabilir. Ancak, gazeteci toplumu ve insanlık adına görmek, onlar adına konuşmak ve yazmak zorundadır. Bir zamanlar önde gelen muhafazakar bir gazetenin sloganını hatırlayalım, ne diyordu? Gazete “Halka ve olaylara tercüman.” Elbette – tüm türevlerini dahil ederek söylememiz gerekir – gazete ve gazeteci, sadece tercüman değil, ancak halkın adına ve halk için bir gözlemci olarak hareket ederek, gücü sorumlu tutarak ve vatandaşların gelişmelerden bilgilenmesini kolaylaştırarak demokraside çok önemli bir rol oynamalıdır.
Gazeteciliğin öneminin altını kamuoyunu ve kamuoyu algısını şekillendirmedeki etkisi çizmektedir. Özgür ve bağımsız bir medya şeffaflığı teşvik eder, yolsuzluğu açığa çıkarır ve otoriter eğilimlere karşı demokrasilerde bir anlamda güvenlik sigortasıdır. Dijital çağda, sosyal medyanın ortaya çıkışı bilgiye erişimi önemli ölçüde demokratikleştirirken aynı zamanda kasıtlı veya kasıtsız yanlış bilgi kirliliğine de yol verdi.
Bilinçli toplum için özgür basın şart
Demokratik karar alma için hayati öneme sahip bilgili vatandaşlığı teşvik ederek farklı fikir ve bakış açılarının alışverişini kolaylaştırır medya ancak aynı zamanda da önyargıya, sansasyona ve manipülasyona açık, potansiyel olarak demokratik süreçleri baltalayan iki ucu keskin bir kılıç da olabilir. Dijital medyanın yükselişi bu ilişkiyi daha da karmaşık hale getirmiştir. Teknolojik gelişmeler ve dijital medya bilgiye benzeri görülmemiş bir erişim sunarken aynı zamanda yankı odalarını ve yanlış bilgileri de artırdı. Sağlıklı bir medya ekosisteminin beslenmesi demokrasinin korunması, sivil katılımın teşvik edilmesi ve demokratik değerlerin korunması açısından şarttır.
Bu nedenle medyanın bütünlüğünün, çeşitliliğinin ve etik standartların sağlanmasının, vatandaşların bilinçli kararlar vermeleri, doğru bilgilerle güçlendirilen sağlıklı bir demokratik toplumun gelişmesinin temel ihtiyacıdır.
Gazetecilerin tarafsızlığından bahsedilir sıklıkla. Gazeteci elbette ki tarafsız değil, gerçekten, doğrudan, halkın yararından, barıştan, dürüstlükten, adaletten yana olmak zorundadır, ancak habere, haberin taraflarına, kavramlara, zamana taraf olmamak, objektif olmak durumundadır. Kısaca, gazeteci haberi, okuyucuyu, kaynağını ve kendi ismini korumak, kollamak zorundadır.
Okuyucuya karşı sorumluluk
Gazetecilerin okuyucularına karşı doğru, dengeli ve zamanında bilgi sağlama sorumluluğu vardır. Bu, gerçekleri doğrulamayı, kaynakları doğrulamayı ve belirli bir konu hakkında birden fazla bakış açısı sunmayı gerektirir. Gazeteciler, önyargı veya sansasyon yaratmadan, objektif bir şekilde gerçeği aktarmaya çalışmalı, böylece bilinçli kamusal söylemi ve karar almayı teşvik etmelidir.
Özellikle temsili demokrasilerde halkın kendini temsil edecek vekillerini “bilgili tercih” ile seçebilmeleri açısından önemli rol oynarlar. Medya kuruluşları vatandaşların arasında bilinçli karar almayı kolaylaştıran bilgi kanalları olarak hizmet ederler. Bu nedenle de gerek uluslararası hukuk gerekse de anayasalar medyayı koruyucu önlemler içerirler. Korunan medya değil, halkın bilgilenme ve bilinçli seçim yapabilme hakkıdır.
Medyanın oynadığı bu rol; sorumluluk, doğruluk, tarafsızlık ve şeffaflığı gerektirir. Gazeteciler gerçekleri, birden fazla kaynaktan gelen bilgileri doğrulamalı ve kişisel önyargılardan uzak, dengeli bir bakış açısı ile haberlerini sunmalıdırlar.
Sansasyonel değerlendirmeler ve hedefler veya kişisel kazançtan ziyade gazetecilerin kamu çıkarını ön planda tutma görevi vardır. Okuyucuları yanıltabilecek veya yanlış bilgilendirebilecek, tıklama tuzağı veya manipülatif anlatılar yaymaktan kaçınmalıdırlar. Bunun yerine, iyi bilgilendirilmiş ve katılımcı bir toplum yaratarak izleyicilerini eğitmeye, aydınlatmaya ve güçlendirmeye hedeflemelidirler.
Haber kaynaklarına karşı sorumluluk
Kamuoyunu bilgilendirerek doğru tercihler yapabilmesine katkı vermeleri nedeniyle gazeteciler aynı zamanda bireyler, kuruluşlar ve kurumlar da dahil olmak üzere haber kaynaklarına karşı da sorumluluk taşırlar. Bu sorumluluk gizliliğin korunması, mahremiyete saygı gösterilmesi ve gerektiğinde haberin paylaşılması için onay alınmasını içerir. Gazeteciler, kaynaklarla etkileşimde bulunurken etik kurallara riayet etmeli, adil ve saygılı olmalıdırlar. Haberci asla haber kaynağına küsemez, kırılamaz, saygılı davranmak zorundadır.
Habercinin kaynağına karşı sorumluluğu, gerektiğinde gizliliğe saygı göstermeyi, ihbarcıları ve anonim kaynakları korumayı ve gazeteciliğin bağımsızlığını ve dürüstlüğünü tehlikeye atabilecek çıkar çatışmalarından kaçınmayı içerir.
Ayrıca gazetecilerin farklı bakış açılarını ve dışlanmış sesler için de bir platform sağlama yükümlülüğü vardır. Bu kapsayıcılık, karmaşık konuların daha kapsamlı anlaşılmasını teşvik eder ve medya anlatılarında sosyal eşitliğe katkı yapar.
Gerçeğe karşı sorumluluk
Sorumlu gazeteciliğin temel taşı gerçeğe ve doğruluğa bağlılıktır. Gazeteciler bilgileri titizlikle doğrulamalı, iddiaları ciddiye alıp gerçekliğini araştırmalı ve hataları – ki herkes gibi gazeteci de hata yapar – derhal ve uygun şekilde düzeltmelidir. Dramatik manşetler ya da izleyici sayısını artırmak adına sansasyon yaratmaktan ya da gerçekleri çarpıtmaktan, konuları olduğundan büyük veya küçük göstermekten kaçınmalılar.
Dahası, gazetecilerin haberleri daha geniş sosyal, tarihsel ve politik çerçeveler içinde konuları bağlamıyla birlikte ele almak görevi vardır. Konuları bağlamıyla birlikte ele almak yoluyla gazeteciler okuyucuların sorunların altında yatan karmaşıklıkları kavramasına yardımcı olur ve eleştirel düşünmeyi ve bilinçli söylemi teşvik ederler. Gerçeğe olan bu bağlılık, gerçekleri kontrol etme konusunda titizlik, doğrulanmamış iddialara karşı şüphecilik ve hataları düzeltme ve ortaya çıkan yanlış bilgileri geri çekme konusunda istekli olmayı gerektirir.
Kendine karşı sorumluluk
Ve elbette gazetecilerin kendilerine ve mesleklerine karşı sorumlulukları vardır. Bu, etik standartların korunmasını, gazetecilik dürüstlüğünün desteklenmesini ve tarafsızlıklarını tehlikeye atabilecek dış baskılara veya önyargılara direnmeyi kapsar. Gazeteciler becerilerini ve etik farkındalıklarını geliştirmek için sürekli öğrenmeye, mesleki gelişime ve öz değerlendirmeye katılmalıdır.
Üstelik gazeteciler, zorlu veya travmatik olaylar hakkında haber yapmanın yol açabileceği duygusal bedelin farkında olarak kişisel bakıma ve zihinsel sağlığa öncelik vermelidir. Gazeteciler, sağlıklı bir iş-yaşam dengesi kurarak ve gerektiğinde destek arayarak, sorumlu ve etkili gazeteciliğe olan bağlılıklarını sürdürebilirler.
Kısaca, gazetecilerin sorumluluğu birçok boyuta uzanıyor: okuyucularına, haber kaynaklarına, gerçekliğe ve kendilerine. Gazeteciler, bu sorumlulukları dürüstlük, profesyonellik ve gerçeğe ve doğruluğa bağlılıkla yerine getirerek, özgür basının bilgili, demokratik toplumları geliştirmedeki hayati rolünü destekleyebilirler.